ကပ်ရှ်မီးယား ဆင်းတုတော် (7 cen. AD)

**********

အေဒီ-၇ ရာစုတွင် ကပ်ရှမီးယားဒေသတွင် တွေ့ရသော ဆင်းတုတော် ဖြစ်ပါသည်။ အေဒီ-၇ ရာစုတွင် ဂန္ဓာရတိုင်းသည် ဗုဒ္ဓသာသနာတော် အလွန်အားကောင်းသည့် အချိန်ဖြစ်ပါသည်။ ထိုအချိန်တွင် ကူမီရတို င်း (ကပ်ရှ်မီးယားဒေသ) တွင်လည်း ဗုဒ္ဓသာသနာတော် အားကောင်းလျက်ရှိသည်။ ကနစ်ရှ်ကမင်းကြီး နန်းတက်ပြီး ဗုဒ္ဓသာသနာတော်ကို အင်တိုက်အားတိုက် ချီးမြောက်သည့်အတွက်ကြောင့် ကူမီရတို င်းရှိ ဟိမဝန္တာတောင်ခြေတလျောက်ရှိ ဟိန္ဓုကတောင်တန်း၊ ဘာမီရန်တောင်တန်း တလျောက် ဗုဒ္ဓဆင်းတုတော်များ ထုလုပ်ခြင်းလုပ်ငန်း အလွန် ခေတ်စားခဲ့ပါသည်။

မြတ်စွာဘုရား သာသနာတော်ကို ပြန့်ပွားလိုသောစိတ်ဖြင့် ဘီစီ-၃ ရာစုခန့်က အသောကမင်းကြီး ကိုးတိုင်း ကိုးဌာန သာသနာပြုလွတ်ရာတွင် ကူမီရတို င်းသို့လည်း စေလွှတ်ခဲ့ပါသည်။ ကနစ်ရှ်က မင်းကြီးလက်ထက်တွင် ကူမီရတို င်း (ကက်ရှ်မီးယား) တွင် မဟာယာန ဗုဒ္ဓဘာသာ အထူးအားကောင်းခဲ့ပါသည်။ အထူးသဖြင့် ဗုဒ္ဓဘာသာဂိုဏ်းကြီး (၁၈) ဂိုဏ်းရှိရာတွင် သဗ္ဗတ္ထိဝါဒဂိုဏ်းသည် ဂန္ဓာရတို င်းနှင့် ကူမီရတို င်းတွင် အားအကောင်းဆုံး၊ သြဇာအာဏာ အရှိဆုံး ဗုဒ္ဓဘာသာဂိုဏ်းကြီဖြစ်ပါသည်။

သာသနာနှစ်-၅၀၀ ခန့် (ခန်မှန်းခြေ) က  ကူမီရတို င်းတွင်  ကနစ်ရှ်ကမင်းကြီး၏ အထောက်အပံ့ (ပစ္စယနုဂ္ဂဟ) ကို ခံယူပြီး သဗ္ဗတ္ထိဝါဒဂိုဏ်ကြီးက ခေါင်းဆောင်ကာ သံဃာဂိုဏ်းပေါင်းစုံ သင်္ဂါယနာတင်ပွဲ ကျင်းပခဲ့သည်။ မြောက်ပိုင်း ဗုဒ္ဓဘာသာ မဟာယာနဂိုဏ်းကြီး၏ အလွန်အံ့သြဖွယ်ကောင်းသည့် သင်္ဂါယနာတင်ပွဲကြီးဖြစ်သည်။ တောင်ပိုင်းဗုဒ္ဓဘာသာဂိုဏ်းများသည်  သဗ္ဗတ္ထိဝါဒဂိုဏ်၏ သံဃာယနာကို အသိအမှတ်မပြုခဲ့ပါ။ သို့သော် မြောက်ပိုင်းမဟာယန သဗ္ဗတ္ထိဝါဒဂိုဏ်း၏ သင်္ဂါယနာမှ ဖြစ်ပေါ်လာသော ပိဋကတ်တော်များကို ပါဠိဘာသာဖြင့် သင်္ဂါယနာမတင်ပဲ သက္ကတဘာသာဖြင့် သင်္ဂါယနာတင်ခဲ့ကြသည်။ ထို့ကြောင့် ပါဠိဗုဒ္ဓဘာသာ  (Pali Buddhism) ၊ သက္ကတဗုဒ္ဓဘာသာ (Sanskrit Buddhism) ဟူ၍ ဗုဒ္ဓဘာသာဂိုဏ်း တောင်ပိုင်းဗုဒ္ဓဘာသာ မြောက်ပိုင်းဗုဒ္ဓဘာသာ ဟူ၍ ကွဲသွားခဲ့သည်။

မြောက်ပိုင်းတွင် သင်္ဂါယနာတင်ခဲ့သည့် သက္ကတဗုဒ္ဓပိဋကတ်များကို တိဗက်ဘာသာ၊ တရုတ်ဘာသာသို့ ပြန်ဆိုပြီး မြောက်ပိုင်းတခွင် ဟိမဝန္တာဒေသ , တိဗက်ဒေသ, မွန်ဂိုလီးယားဒေသ, တရုတ်, ကိုရီးယား၊ ဂျပန်အထိ ပြန့်ပွားအောင် သယ်ဆောင်တော်မူသည့်ပုဂ္ဂိုလ်မှာ ဘိက္ခုဗောဓိ ဆိုသည့် အာဇာနည် ရဟန်းတော်ဖြစ်သည်။ ဘိက္ခုဗောဓိသည် အိန္ဒိယပြည်တောင်ပိုင်း တမီနာဒူး ပြည်နယ်သားဖြစ်သည်။ သိုသော်လည်း မြောက်ပိုင်းသဗ္ဗတ္ထိဝါဒဂိုဏ်း၌ ရဟန်းဖြစ်သည်။ စင်ပြိုင်သင်္ဂါယနာမှ ဖြစ်ပေါ်လာသော သက္ကတ္တဗုဒ္ဓဘာသာ ကျမ်းစာများကို တရုတ်ဘာသာသို့ ပြန်ဆိုပြီး မြောက်ပိုင်းတခွင်လုံးသို့ ပြန့်နှံ့စေခဲ့သည်။

မြောက်ပိုင်းတွင် သင်္ဂါယနာတင်ခဲ့သည့် သက္ကတဗုဒ္ဓပိဋကတ်များကို တိဗက်ဘာသာ၊ တရုတ်ဘာသာသို့ ပြန်ဆိုပြီး မြောက်ပိုင်းတခွင် ဟိမဝန္တာဒေသ , တိဗက်ဒေသ, မွန်ဂိုလီးယားဒေသ, တရုတ်, ကိုရီးယား၊ ဂျပန်အထိ ပြန့်ပွားအောင် သယ်ဆောင်တော်မူသည့်ပုဂ္ဂိုလ်မှာ ဘိက္ခုဗောဓိ ဆိုသည့် အာဇာနည် ရဟန်းတော်ဖြစ်သည်။ ဘိက္ခုဗောဓိသည် အိန္ဒိယပြည်တောင်ပိုင်း တမီနာဒူး ပြည်နယ်သားဖြစ်သည်။ သိုသော်လည်း မြောက်ပိုင်းသဗ္ဗတ္ထိဝါဒဂိုဏ်း၌ ရဟန်းဖြစ်သည်။ စင်ပြိုင်သင်္ဂါယနာမှ ဖြစ်ပေါ်လာသော သက္ကတ္တဗုဒ္ဓဘာသာ ကျမ်းစာများကို တရုတ်ဘာသာသို့ ပြန်ဆိုပြီး မြောက်ပိုင်းတခွင်လုံးသို့ ပြန့်နှံ့စေခဲ့သည်။

ထို့ကြောင့် ကက်ရှမီးယားဒေသ (သို့) ကူမီရတိုင်းသည် ဗုဒ္ဓဘာသာမှာ အထွတ်အထိပ်ရောက်သည့် တိုင်းပြည်တစ်ပြည် ဖြစ်ခဲ့ပါသည်။ ထိုကူမီရတို င်းမှ တိုင်းသူတိုင်းသား ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များ ကိုးကွယ်သည့် ဆင်းတုတော်ဖြစ်ပါသည်။ အလွန်သပ္ပါယ် ကြည်ညိုဖွယ်ကောင်းသည်။ ဂန္ဓာရ အငွေ့အသက်များ ပါဝင်နေပါသည်။ အိန္ဒိယဟန်စစ်စစ်လည်း မဟုတ်ပါ။ အိန္ဒိယဟန်နှင် ဂန္ဓာရဟန်တို့ ရောစပ်ထားသည်ဟု ပညာရှိတို့ ယူဆကြသည်။

သီတဂူစန်းလပမာ ချမ်းမြသာယာ ရှိကြပါစေ။
သီတဂူသတင်းနှင့် ပြန်ကြားရေးအဖွဲ့

ရုရှားနိုင်ငံ အတာနာမီ ယဉ်ကျေးမှုမြို့တော်တွင် တည်ထားသော ရွှေစည်းခုံ စေတီတော်သမိုင်း အပိုင်း (၁)

**********

ရုရှားနိုင်ငံ မော်စကိုမြို့နှင့် ၁၃၀ ကီလိုမီတာအကွာရှိ ယဉ်ကျေးမှု့မြို့တော်၌ ရွှေစည်းခုံ စေတီတော်ကို ၂၀၁၈ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ၂၄ ရက်နေ့က အုတ်မြစ်စီ၍ စတင်တည်ဆောက်ခဲ့ရာ ယခုအခါ စေတီတော် အောက်ခံ ဂန္ဓကုဋိတိုက်နှင် စေတီတော်သည် ၉၀ ရာခိုင်နှုန်းခန့် ပြီးနေပြီဖြစ်ပါသည်။

စေတီတော်ကို ၁၁ ရာစုနှစ်များစီက ပုဂံမြို့တွင် အနော်ရထာမင်းကြီးနှင့် ကျန်စစ်သားတော်မင်းကြီး(ခမည်းတော်နှင့် သားတော်) မင်းနှစ်ပါးတို့ တည်ထားခဲ့သော ရွှေစည်းခုံ စေတီတော်၏ ပုံစံတူ ဖြစ်သည။ ရင်ပြင် ဖိနပ်ခုံမှ စိန်ဖူးတော်အထိ (၅၂) ပေ အမြင့်ရှိသည်။ ပထမ မြန်မာနိုင်တော်ကြီးကို စည်းလုံးတည်ထောင် ဖန်ဆင်းခဲ့သော အနော်ရထာမင်းကြီးသည် သူ၏ စေတီတော်ကြီးကို စည်းခုံဟု အမည်တော်ပြုခဲ့သည်။

စည်းခုံဟူသော စာလုံးကို သီတဂူဆရာတော်က ဇေယျနှင့် ခေမ စာလီုး နှစ်ခု ပေါင်းစပ်၍ ဖြစ်ပေါ်လာသည်ဟု ကြံဆသည်။ ဇေယျမှ ဇည်း, ဇည်းမှ စည်းဖြစ်လာပြီး၊ ခေမပုဒ်က ခွမ်၊ ခွမ်မှ ခုံ ဖြစ်လာသည်ဟု ကြံဆသည်။ ထို့ကြောင် ဇေယျခေမ= ဇေယျခုံ= ဇည်းခုံ= စည်းခုံ ဖြစ်လာသည်ဟု ကြံဆသည်။ အောင်မြင်ခြင်း၊ ဘေးရန်ကင်းခြင်း အထိမ်းအမှတ်ဖြစ်ပါသည်။ မင်းလှဂုဏ်ရောင်ဆရာတော်နှင့် တမ္ပဝတီ ဦးဝင်းမောင်တို့က ဤအယူအဆကို နှစ်သက် ထောက်ခံကြသည်။

စည်းခုံဟူသော စာလုံးကို သီတဂူဆရာတော်က ဇေယျနှင့် ခေမ စာလုံး နှစ်ခု ပေါင်းစပ်၍ ဖြစ်ပေါ်လာသည်ဟု ကြံဆသည်။ ဇေယျမှ ဇည်း, ဇည်းမှ စည်းဖြစ်လာပြီး၊ ခေမပုဒ်က ခွမ်၊ ခွမ်မှ ခုံ ဖြစ်လာသည်ဟု ကြံဆသည်။ ထို့ကြောင် ဇေယျခေမ= ဇေယျခုံ= ဇည်းခုံ= စည်းခုံ ဖြစ်လာသည်ဟု ကြံဆသည်။ အောင်မြင်ခြင်း၊ ဘေးရန်ကင်းခြင်း အထိမ်းအမှတ်ဖြစ်ပါသည်။ မင်းလှဂုဏ်ရောင်ဆရာတော်နှင့် တမ္ပဝတီ ဦးဝင်းမောင်တို့က ဤအယူအဆကို နှစ်သက် ထောက်ခံကြသည်။

စေတီတော်ကြီး၏ အောက်ခံ ဂန္ဓကုဋိကျောင်းတော်အတွင်း၌ အလယ်ဗဟိုတွင် အနောက်နံရံကိုမှီ၍ အမြင့် ၇ ပေခွဲရှိ ဆင်းတုတော် ကြီး ထားရှိသည်။ ဤဆင်းတုတော်ကြီး၏ပုံဟန်မှာ ပုဂံမြို့ မြင်းကဘာရွာအနီး တိလောကဗိုလ် စေတီတော်ကြီးအတွင်းရှိ ကြာခြေဆင်း ဆင်းတုတော်၏ ပုံတော်ကို ပုံတူကူး၍ မွမ်းမံတည်ဆောက်ထားခြင်း ဖြစ်သည်။ ပုဂံမြို့ ဝင်းဘရားသား ယွန်းထည်လုပ်ငန်းမှ ယွန်းထည်များဖြင့် တည်ဆောက်ထားခြင်းဖြစ်သည်။ ပလ္လင်တော်မှာ ဗုဒ္ဓဝင် ကိုးခန်း ကျွန်းသားရုပ်ကြွများဖြင့် ထုလုပ်ထားသည်။ တမ္ပဝတီ ကိုချိုဇော်မင်း လက်ရာဖြစ်သည်။ ထိုပလ္လင်နှင့် ဆင်းတုတော်ကို သီတဂူဆရာတောက လှူဒါန်းထားပါသည်။ ရွှေစည်းခုံစေီတော်နှင့် ကျောင်းတော်ကြီးကို ကမ္ဘောဇ ဦးအောင်ကိုဝင်း+ ဒေါ်နန်းသန်းထွေး မိသားစုတို့မှာ လှူဒါန်းပါသည်။ ရွှေစည်းခုံစေတီတော်ကြီးကို ရွှေရောင် စတိန်းလတ်စတီးများဖြင့် တည်ဆောက်ထားပါသည်။ ပညာရှင်မှာ ကိုရန်လင်းအောင်နှင့် ညီအကိုများ (တော်ဝင်စတီးလုပ်ငန်း) ရန်ကုန်မြို့ မှ ဖြစ်ပါသည်။

ဂန္ဓကုဋိကျောင်းတော်အတွင်းနံရံ လေးဘက်၌ (Niche) ခေါ် နံရံထွင်းမုခ်လှိုဏ် (၃၀) ရှိပါသည်။ ထိုမုခ်ပေါက်(၃၀) တို့အတွင်း၌ ဗုဒ္ဓသာသနာထွန်းါကားရာ တိုင်းပြည်အသီးသီးက ခေတ်အဆက်ဆက် ယဉ်ကျေးမှု့လက်ရာ မျိုးစုံတို့ဖြင့်ထုလုပ်ကိုးကွယ်ခဲ့ကြသော ၂၇ လက်မ ဉာဏ်တော်အရွယ်ရှိ ဆင်းတုတော်ပေါင်း (၃၀) ထည့်သွင်းပူဇော်ထားသည်။ အာရှတိုက်၏ ဗုဒ္ဓဘာသာအနုပညာ (Buddhist Art) ကို လေ့လာလိုသော အနောက်တိုင်းသား ( Asian study) ပုဂ္ဂိုလ်များအတွက် ဤရွှေစည်းခုံ စေတီတောကြီးက များစွာအကူအညီ ပေးပါလိမ်မည်။ ထိုဆင်းတုတော်အဆူ (၃၀)တို့အနက် သီတဂူဆရာတော်နှင့် တမ္ပဝတီဦးဝင်းမောင်တို့ စိတ်ကြိုက်ရွေးခြယ်ထားသော ဆင်းတုတော်များသမိုင်း၏ ခေတ်ဦး အေဒီ -၂ ရာစု က ဂန္ဓာရဆင်းတုတော်အကြာင်း အနည်းငယ် မိတ်ဆက်ဖေါ်ပြပါမည်။ ဗုဒ္ဓသာသနာတော်သမိုင်းအရ ဂန္ဓာရတိုင်းဟူသည် ယနေ့ခေတ် ပါကစ္စတန်နှင့် အာဖဂန် နစ္စတန် တို့ဖြစ်သည်။ (ဗုဒ္ဓသာသနိက ပထဝီဝင်ကျမ်းရှု)။ ယောနကတိုင်းသည်လည်း ဂန္ဓာရ၏ မြောက်ဘက်နားရှိ ဥဇဘက်ကစ္စတန်နှင့် တာဂျစ်ကစ္စတန် နယ်မြေများ ဖြစ်ခဲ့ပါသည်။ ဘီစီ-၃၀၀ ခန့်က အသောကမင်းတရားသည် တတိယ သံဃာယနာတင်ပြီး ကိုးတိုင်းကိုးဌာနသို့ သာသနာပြုအဖွဲ့များ စေလွှတ်ရာတွင် (ဂန္ဓာရတိုင်း ဟူသော) ပါကစ္စတန်နှင့် အာဖဂန်နစ္စတန် နိုင်ငံများသို့ မဇ္ဈန်တိကမထေရ်နှင့် သာသနာပြာအဖွဲ့များ ကြွရောက်တော်မူကြပါသည်။ ဂန္ဓာရတိုင်းသားတို့သည် ဗုဒ္ဓသာသနာတော်၌ အလွန်ပင်နှစ်ခြိုက် သက်ဝင်ကြသည်။ (ဘာမီရန်တောင်တန်းရှိ ကမ္ဘာ့အမြင့်ဆုံး ရပ်တော်မူဆင်းတုတော်ကြီးကို ကြည့်ပါ)။ ထိုတောင်တန်းတလျှောက် တောင်လှိုဏ်ဂူများအတွင်း၌ ဆင်းတုတော်များ ထုလုပ်ကိုးကွယ်ကြ ၍ ပိဋကတ်တော်များကို ပေ, ပုရပိုက်များတွင် ရေးခဲ့ကြသည်။ ဂန္ဓာရကျောက်ဆစ် ဗုဒ္ဓဝင်ရုပ်ကြွများသည် ယနေ့ခေတ် အိန္ဒိယ၊ ဥရာပ၊ အင်္ဂလန်၊ အမေရိကန် ပြတိုက်များသို့ ပျံ့နှံရောက်ရှိနေပသည်။ ပေ, ပုရပိုက်အချို့လည်း နယ်သာလန်နိုင်ငံ အမျိုးသားပြတိုက် သို့ ရောက်ရှိနေပါသည်။ ကျောက်ဆစ်ပညာရှင် အများစုတို့က ဂန္ဓာရတိုင်း၏ ဆင်းတုတော်များသည် ဆင်းတုတော်သမိုင်းတွင် အစောဆုံးဖြစ်သည်ဟု ယူဆကြသည်။ ထို့ပြင် ဂန္ဓာရတိုင်း ( ပါကစ္စတန်၊ အာဖဂန်နစ္စတန်)၊ ယောနကတိုင်း ( တာဂျစ်ကစ္စဆန်, ဥဇဘက်ကစ္စတန်) နှင့် အိန္ဒိယပြည် မြောက်ပိုင်းတစ်ခုလုံးကို ဂရိမင်း အဆက်ဆက်တို့ နှစ်ပေါင်းများစွာ လွှမ်းမိုးအုပ်ချပ်ခဲ့ကြသည်။ (Indo Greece စာအုပ်ကိုကြည့်) ထို့ကြောင့် သီတဂူဆရာတော်နှင့် တမ္ပဝတီ ဦဝင်းမောင်တို့သည် ဆင်းတုတော်သမိုင်းတွင် အစောဆုံးဖြစ်သော ဂန္ဓာရ ဆင်းတုတော်ကို ဦးစာပေးရွေးခြယ်၍ ပုံတူပြုခဲ့သည်။

ဆင်းတုတော်ကို ဖူးမျှော်ကြည့်ပါ ဆံပင် အကွေးအညွတ်များ, သင်္ကန်း အတွန့်အလိမ်များသည် ဂရိယဉ်ကျေးမှုများ ဗုဒ္ဓဆင်းတုတော်များ၌ စိမ့်ဝင်သက်ရောက်လျက်ရှိကြောင်း တွေ့ရပါသည်။ အခြားဆင်းတုတော်များအကြောင်းကိုလည်း ဆက်လက်တင်ပြပါမည်။

သီတဂူစန်းလပမာ ချမ်းမြသာယာ ရှိပါစေ...။

သီတဂူဆရာတော်၏ Lecture များမှ ထုတ်နှုတ်တင်ပြပါသည်။

သီတဂူသတင်းနှင့် ပြန်ကြားရေးအဖွဲ့

ရုရှားနိုင်ငံသို့ ရောက်ရှိနေသော လမ်းလျှောက်ဟန် ရုပ်ပွားဆင်းတုတော်

**********

၂၀၂၁ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၈ ရက်နေ့တွင် Etnomir World Cultural Center ၏ ဥယျာဉ်ပြင်ပနေရာတွင် အဘိဓဇမဟာရဋ္ဌဂုရု သီတဂူဆရာတော်ကြီး ကိုယ်တိုင် ကြပ်မက်ပြီး သီတဂူအဖွဲ့နှင့် Etnomir အဖွဲ့များက လမ်းလျှောက်ဟန် ဗုဒ္ဓရုပ်ပွားတော်ကို တပ်ဆင်ခဲ့ပါသည်။

ရုပ်တုတော်ကို ရွှေစည်းဂုံစေတီတော်ရဲ့ အရှေ့မြောက်ဘက်မှာ တည်ရှိပါသည်။

အာရှတစ်လွှားမှာ မြန်မာနိုင်ငံနှင့် ထိုင်းနိုင်ငံတို့မှာ လက်ယာလက်နဲ့ လမ်းလျှောက်နေဟန် ရုပ်တုတော်၊ သို့မဟုတ် အဘယမုဒြာ လက်ယာလက်နဲ့ လျှောက်လှမ်းနေတဲ့ဟန် ရုပ်တုတော်တွေကို တွေ့ရမှာဖြစ်ပါတယ်။

မြန်မာ့နိုင်ငံမှာ အစောဆုံး ဟန် A.D. ခေတ်က ပုဂံအနုပညာရဲ့ ထူးခြားတဲ့လက်ရာရှိတဲ့ ပေ ၂၀ အမြင့်ရှိ ကြေးရုပ်တုကို မန္တလေးမြို့မှာ ပြုလုပ်ပြီး ရုရှားနိုင်ငံကို ပင်လယ်ကတဆင့် ပို့ဆောင်ပေးခဲ့ပါတယ်။

ရုပ်တုတော်ကြီးကို ရန်ကုန်မြို့၊ မြမေတ္တာမွန် ကုမ္ပဏီက လှူဒါန်းပါတယ်။

ဓာတ်ပုံ။ သီတဂူကျော်ဆန်းဝင်း

သီတဂူစန်းလပမာ ချမ်းမြသာယာရှိကြပါစေ။
သီတဂူသတင်းနှင့် ပြန်ကြားရေးအဖွဲ့